Fortepian: Co to za instrument? Budowa, działanie i historia

Fortepian to instrument, który od wieków fascynuje swoim bogactwem brzmienia i możliwościami wyrazu. Jego majestatyczny wygląd i potężny dźwięk sprawiają, że jest sercem wielu orkiestr i ulubionym towarzyszem pianistów na całym świecie. Poznajmy bliżej, czym tak naprawdę jest ten niezwykły instrument i co czyni go tak wyjątkowym.

Nazwa "fortepian" pochodzi z języka włoskiego i jest połączeniem słów "piano" (cicho) oraz "forte" (głośno). Ta dwuczłonowa nazwa doskonale oddaje jego najważniejszą cechę możliwość płynnego różnicowania głośności dźwięku w zależności od siły nacisku na klawisz. Była to prawdziwa rewolucja w porównaniu do jego poprzedników, takich jak klawesyn czy wirginał, które oferowały jedynie stałą dynamikę. Ta innowacja otworzyła przed kompozytorami i wykonawcami zupełnie nowe horyzonty ekspresji muzycznej, pozwalając na budowanie napięcia, subtelnych niuansów i potężnych kulminacji. To właśnie ta dynamiczna elastyczność sprawiła, że fortepian stał się tak wszechstronnym i cenionym instrumentem.

Fortepian należy do rodziny instrumentów strunowych, klawiszowych i młoteczkowych, a dokładniej do grupy cytr. Często pojawia się pytanie, czy fortepian jest instrumentem perkusyjnym. Ze względu na sposób wydobywania dźwięku młoteczek uderza w strunę można go zaliczyć do instrumentów strunowych-młoteczkowych. Jednakże, ze względu na precyzyjne określenie wysokości dźwięku i jego melodyjność, bywa również klasyfikowany jako instrument perkusyjny o określonej wysokości dźwięku. Ta podwójna klasyfikacja podkreśla jego unikalność w świecie instrumentów.

Kluczowa różnica konstrukcyjna między fortepianem a pianinem leży w ułożeniu strun i ramy nośnej. W fortepianie struny i rama są ułożone poziomo, równolegle do podłogi. To właśnie to poziome ułożenie determinuje jego charakterystyczny, rozłożysty kształt, często porównywany do skrzydła. Pianino natomiast posiada struny i ramę ustawione pionowo, co pozwala na znacznie bardziej kompaktową budowę i zajmuje mniej miejsca. Te fundamentalne różnice w konstrukcji wpływają na wiele aspektów instrumentu, od jego rozmiarów po brzmienie.

Poziome ułożenie strun i masywnej ramy w fortepianie nadaje mu jego charakterystyczny, elegancki kształt, który często określa się jako "skrzydłowy". Ta konstrukcja, choć wymaga więcej przestrzeni, jest kluczowa dla uzyskania pełnego potencjału brzmieniowego instrumentu. W przeciwieństwie do pianina, które jest zaprojektowane z myślą o oszczędności miejsca, fortepian może pozwolić sobie na większe gabaryty, co bezpośrednio przekłada się na jakość dźwięku.

Różnice konstrukcyjne, a zwłaszcza poziome ułożenie strun i znacznie większa płyta rezonansowa w fortepianie, mają ogromny wpływ na mechanikę, rezonans i ostatecznie na brzmienie instrumentu. Większa powierzchnia płyty rezonansowej pozwala na swobodniejsze i pełniejsze drgania, co przekłada się na bogatszy, głębszy i potężniejszy dźwięk. Mechanika fortepianu, dzięki swojej konstrukcji, umożliwia również bardziej precyzyjną kontrolę nad dynamiką i artykulacją, co jest nieocenione dla wirtuozów.

Oto jak krok po kroku działa mechanizm fortepianu, prowadząc do powstania dźwięku:

1. Naciśnięcie klawisza: Kiedy pianista naciska klawisz, uruchamia on skomplikowany system dźwigni i mechanizmów.
2. Uderzenie młoteczka w strunę: W wyniku nacisku klawisza, specjalnie wyważony młoteczek pokryty filcem podnosi się i uderza w odpowiednią strunę lub grupę strun.
3. Wprowadzenie struny w drgania i generowanie dźwięku: Uderzenie wprawia strunę w wibracje, które są podstawą dźwięku. Siła nacisku na klawisz bezpośrednio wpływa na siłę uderzenia młoteczka, a tym samym na głośność dźwięku.
4. Podniesienie tłumika: W momencie uderzenia młoteczka, tłumik znajdujący się nad struną podnosi się, pozwalając strunie na swobodne wybrzmiewanie.
5. Zwolnienie klawisza i opadnięcie tłumika: Gdy pianista zwalnia klawisz, młoteczek opada, a tłumik wraca na swoje miejsce, wyciszając dźwięk struny.

Współczesny fortepian wyposażony jest zazwyczaj w 88 klawiszy, obejmujących siedem oktaw i kilka dodatkowych dźwięków, co daje ogromne możliwości muzyczne.

Rama fortepianu, często wykonana z żeliwa, odgrywa kluczową rolę w jego konstrukcji. Ze względu na poziome ułożenie strun, które są pod ogromnym napięciem, rama musi być niezwykle wytrzymała, aby utrzymać to napięcie bez deformacji. Solidna rama zapewnia stabilność stroju, wpływa na rezonans płyty dźwiękowej i przekazuje wibracje, co w efekcie potęguje bogactwo i projekcję dźwięku fortepianu.

Fortepian wyposażony jest zazwyczaj w trzy pedały, z których każdy ma unikalną funkcję modyfikującą brzmienie:

• Prawy pedał (forte/sustain): Podnosi wszystkie tłumiki z naciskanych strun, pozwalając im wybrzmiewać swobodnie nawet po zwolnieniu klawiszy. Efektem jest przedłużenie dźwięku i połączenie kolejnych nut w płynną całość.
• Lewy pedał (piano/una corda): W fortepianach z mechanizmem skrzydłowym przesuwa cały mechanizm młoteczkowy w bok, tak aby młoteczki uderzały tylko w jedną strunę (una corda) zamiast w trzy. Powoduje to znaczące wyciszenie dźwięku i zmianę jego barwy na bardziej miękką i delikatną.
• Środkowy pedał (sostenuto): Jest to pedał rzadziej spotykany, występujący głównie w fortepianach koncertowych i półkoncertowych. Pozwala on na podtrzymanie wybranych dźwięków, podczas gdy inne klawisze działają normalnie. Działa tylko na te dźwięki, które były grane w momencie jego wciśnięcia.

Fortepiany można klasyfikować według ich długości, co ma bezpośredni wpływ na ich brzmienie i przeznaczenie:

• Fortepiany gabinetowe: Długość od 140 do 180 cm. Są to mniejsze instrumenty, idealne do domowych salonów czy mniejszych pomieszczeń.
• Fortepiany salonowe: Długość od 180 do 210 cm. Oferują już bogatsze brzmienie i większą moc niż gabinetowe, sprawdzając się w większych przestrzeniach.
• Fortepiany półkoncertowe: Długość od 210 do 240 cm. Stanowią doskonały kompromis między gabarytami a możliwościami brzmieniowymi, często używane w salach koncertowych średniej wielkości.
• Fortepiany koncertowe: Długość powyżej 240 cm, często sięgająca nawet 270-290 cm. Są to największe instrumenty, o najpotężniejszym brzmieniu i najszerszej palecie dynamicznej, przeznaczone do największych sal koncertowych.

Długość fortepianu jest kluczowym czynnikiem wpływającym na jego możliwości brzmieniowe. Dłuższe struny i większa płyta rezonansowa pozwalają na uzyskanie głębszego basu, bogatszych harmonicznych i lepszej projekcji dźwięku. Fortepiany gabinetowe i salonowe, ze względu na swoje kompaktowe rozmiary, są często wybierane do użytku domowego. Oferują one satysfakcjonujące brzmienie i są łatwiejsze do umieszczenia w standardowych pomieszczeniach, nie ustępując przy tym w swojej muzycznej jakości. Fortepian koncertowy to prawdziwy król sceny muzycznej. Jego imponująca długość, często przekraczająca 240 cm, pozwala na uzyskanie niezwykle potężnego, rezonującego i pełnego brzmienia, które wypełnia nawet największe sale koncertowe. Jest to instrument stworzony do wywoływania emocji i dostarczania niezapomnianych wrażeń słuchowych, będący szczytowym osiągnięciem inżynierii instrumentów klawiszowych.

Za wynalazcę fortepianu uznaje się Bartolomeo Cristoforiego, włoskiego mistrza budowy instrumentów klawiszowych. Około 1700 roku, pracując na dworze Medyceuszy we Florencji, stworzył on pierwszy instrument, który potrafił grać zarówno cicho, jak i głośno, wykorzystując mechanizm młoteczkowy. Jego innowacja była przełomem, który na zawsze zmienił oblicze muzyki klawiszowej i otworzył drogę do rozwoju instrumentów, które znamy dzisiaj.

Historia fortepianu w Polsce jest bogata i fascynująca. W XIX wieku Warszawa stała się ważnym ośrodkiem produkcji fortepianów, a fabryki takie jak Krall i Seidler czy Buchholtz zdobyły uznanie nie tylko w kraju, ale i za granicą. Szczególnie cenione były instrumenty Buchholtza, na których grał i komponował sam Fryderyk Chopin. Te instrumenty były świadkami narodzin wielu arcydzieł polskiej muzyki fortepianowej.

Fortepian to instrument o niezwykłym pięknie, zarówno wizualnym, jak i brzmieniowym. Jego zdolność do wyrażania najsubtelniejszych emocji, od lirycznych melodii po potężne kaskady dźwięków, sprawia, że fascynuje melomanów od wieków. Niezależnie od tego, czy słuchamy go na koncercie, czy sami próbujemy swoich sił przy klawiaturze, fortepian zawsze oferuje podróż w świat dźwięków, która potrafi poruszyć najgłębsze struny duszy.